[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.Jednocześnie atakuje chrześcijaństwo.Buntownicy romantyczni zrywali z Bogiem jako z zasadą nienawiści: Iwan odrzuca tajemnicę, w konsekwencji zaś Boga jako zasadę miłości.Tylko miłość może sprawić, że zgodzimy się na krzywdę wyrządzoną Marcie, robotnikom pracującym dziesięć godzin, a nawet na niewytłumaczalną śmierć dzieci.„Jeżeli cierpienia dzieci, mówi Iwan, mają dopełnić sumę cierpień, która jest niezbędna do kupienia prawdy, to z góry twierdzę, że cała ta prawda nie jest warta takiej ceny”[21].Iwan odrzuca głęboką współzależność cierpienia i prawdy w chrześcijaństwie.Najgłębszym krzykiem Iwana, otwierającym straszliwe otchłanie buntu, jest choćby nawet.„Wolę zostać., przy oburzeniu, choćbym nawet nie miał racji”.Co oznacza, że choćby nawet Bóg istniał, choćby prawda była okryta tajemnicą, choćby starzec Zosima miał słuszność, Iwan nie zgodzi się, żeby tę prawdę opłacać złem, cierpieniem i śmiercią niewinnego.Iwan ucieleśnia niezgodę na zbawienie.Wiara prowadzi do nieśmiertelnego życia.Ale wiara zakłada akceptację tajemnicy i zła, poddanie się niesprawiedliwości.Ten, komu cierpienie dzieci wzbrania wiary, nie dostąpi życia nieśmiertelnego.W tych warunkach Iwan wyrzeka się nieśmiertelności, choćby nawet istniała.Nie przystaje na ten handel.Przystałby tylko na łaskę bezwarunkową i dlatego sam stawia warunki.Roszczeniem buntu jest wszystko albo nic.„Cały bezmiar poznania nie jest wart łez dziecka”.Iwan nie mówi, że nie ma prawdy.Mówi, że jeśli jest prawda, to jest ona nie do przyjęcia.Dlaczego? Bo jest niesprawiedliwa.Po raz pierwszy dochodzi tu do starcia sprawiedliwości i prawdy; odtąd tej walce nie będzie końca.Iwan, samotnik, a więc moralista, poprzestanie na donkiszotyzmie metafizycznym.Lecz kilka pięcioleci jeszcze i przemiana prawdy w sprawiedliwość stanie się wielkim celem politycznym.Co więcej, Iwan wciela niezgodę na własne tylko zbawienie.Solidarny z potępionymi, przez nich odrzuca niebo.Gdyby wierzył, mógłby zostać zbawiony; ale inni zostaliby potępieni.Cierpienie trwałoby nadal.Nie ma zbawienia dla kogoś, kto zaznał prawdziwego współczucia.Iwan nadal odmawia Bogu słuszności, odrzucając wiarę po dwakroć; jako niesprawiedliwość i jako przywilej.Jeszcze krok, a Wszystko albo nic zamieni się we Wszyscy albo nikt.Ta skrajna determinacja i postawa, jaką ona zakłada, wystarczyłaby romantykom.Ale Iwan[22], choć zna pokusy dandyzmu, przeżywa rzeczywiście swoje problemy rozdarty pomiędzy „tak” i „nie”.I tu zaczynają się konsekwencje.Jeśli odrzuca nieśmiertelność, co mu pozostaje? Życie w swoim kształcie elementarnym.Sens życia jest przekreślony, ale jest samo życie.„Żyję — mówi Iwan— chociażby wbrew prawom logiki”.I jeszcze: „Choćbym nawet utracił wiarę w życie, choćbym się zawiódł na ukochanej kobiecie, choćbym przestał wierzyć w porządek rzeczy i przekonał się, że wszystko jest przeklętym, skłębionym i piekielnym chaosem, choćbym zaznał wszelkich okropności ludzkiego rozczarowania — jednak będę nadal chciał żyć”.Iwan będzie więc żył, będzie kochał „nie wiedząc dlaczego”.Ale żyć to także działać.W imię czego? Jeśli nie ma nieśmiertelności, nie ma też nagrody ani kary, dobra ani zła: „Nie ma cnoty bez nieśmiertelności”.A także: „Mój rozum mówi tylko, że na ziemi jest cierpienie, że winnych nie ma i że wszystko to wypływa logicznie jedno z drugiego, wszystko płynie i wszystko się równoważy.” Lecz jeśli nie ma cnoty, nie ma też prawa:„Wszystko jest dozwolone”.Od tego „wszystko jest dozwolone” rozpoczyna się prawdziwa historia współczesnego nihilizmu.Bunt romantyczny nie szedł tak daleko.Stwierdzał w sumie, że nie wszystko jest dozwolone, lecz z zuchwalstwa pozwalał sobie na to, co wzbronione.Na odwrót Karamazow, który sprawi, że logika oburzenia obróci bunt przeciwko niemu samemu i doprowadzi go do rozpaczliwej sprzeczności.Zasadnicza różnica jest w tym, że romantycy pozwalali sobie na współczucie; Iwan wzbroni sobie dobroci i w imię koherencji narzuci sobie zło.Nihilizm to nie tylko rozpacz i negacja, ale przede wszystkim wola rozpaczy i negacji.Ten sam człowiek, który tak dziko obstawał przy niewinności, który drżał na widok cierpienia dziecka, który chciał oglądać „własnymi oczami” łanię śpiącą obok lwa, zabójcę w ramionach ofiary, odkąd odrzuca spójność boską i usiłuje znaleźć własną regułę, uznaje prawomocność zabójstwa.Iwan powstaje przeciw Bogu-zabójcy; ale ledwie wprowadza do buntu rozumowanie, wnioskiem jest prawo do zabójstwa.Jeśli wszystko jest dozwolone, może zabić własnego ojca lub przynajmniej zgodzić się, by został zabity.Długa refleksja nad naszą kondycją skazanych na śmierć wiedzie jedynie do uzasadnienia zbrodni.Iwan nienawidzi przy tym kary śmierci (opowiadając o pewnej egzekucji, mówi okrutnie: „I odcięto mu głowę po braterska, by spłynęło nań światło łaski”) i zgadza się na zbrodnię.Całe pobłażanie dla zabójcy, żadnego dla kata.Sprzeczność, w której Sade czuł się swobodnie, dusi Iwana Karamazowa.Bo też udaje, jakoby z rozumowania jego wynikało, że nieśmiertelność nie istnieje, gdy powiedział jedynie, że odrzuciłby ją, choćby nawet istniała.Aby móc protestować przeciwko złu i śmierci, orzeka zdecydowanie, że nie ma cnoty, tak samo jak nieśmiertelności, i pozwala zabić swego ojca.Świadomie akceptuje dylemat bycia cnotliwym i alogicznym, albo logicznym i zbrodniczym.Diabeł, drugie ja Iwana, ma rację, gdy mu podszeptuje:„Idziesz dokonać cnotliwego czynu, a sam w cnotę nie wierzysz — oto, co cię złości i dręczy”.Problem postawiony w końcu przez Iwana, decydujący o postępie dokonanym przez Dostojewskiego, i jedyny, który nas tu interesuje, sprowadza się do pytania: czy można żyć i trwać w buncie?Iwan pozwala domyślić się odpowiedzi: w buncie żyć można tylko doprowadzając go do końca.Co jest u końca buntu metafizycznego? Rewolucja metafizyczna.Trzeba obalić władcę świata, którego prawowitość została zaprzeczona.Człowiek powinien zająć jego miejsce.„Ponieważ Boga i nieśmiertelności i tak nie ma, więc nowy człowiek ma prawo stać się człowiekiem-Bogiem”.Ale co to znaczy być Bogiem? Uznać właśnie, że wszystko jest dozwolone; odrzucić każde prawo prócz własnego
[ Pobierz całość w formacie PDF ]